Quản trị toàn cầu là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu

Quản trị toàn cầu (global governance) là khái niệm chỉ hệ thống các quy tắc, thể chế và quá trình điều phối hành động giữa nhiều chủ thể ở cấp độ quốc tế, bao gồm chính phủ, tổ chức quốc tế, doanh nghiệp và xã hội dân sự. Mục tiêu của quản trị toàn cầu là giải quyết các vấn đề vượt ra ngoài biên giới quốc gia—như biến đổi khí hậu, khủng hoảng tài chính, đại dịch và an ninh mạng—bằng cách thúc đẩy hợp tác, chia sẻ trách nhiệm và phát huy nguồn lực chung.

Lịch sử của quản trị toàn cầu bắt đầu từ sau Thế chiến II với việc thành lập Liên Hợp Quốc và các tổ chức chuyên môn như IMF, Ngân hàng Thế giới, Tổ chức Y tế Thế giới. Qua các giai đoạn phát triển, khái niệm này ngày càng mở rộng, không chỉ gói gọn trong mối quan hệ giữa các nhà nước mà còn bao gồm vai trò ngày càng lớn của các chủ thể phi chính phủ. Điều này phản ánh xu hướng bất định chính trị – kinh tế và nhu cầu cơ chế linh hoạt, minh bạch để xử lý khủng hoảng toàn cầu.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và số hóa, quản trị toàn cầu còn phải đối mặt với thách thức đa dạng: sự mất cân bằng quyền lực giữa Bắc – Nam, nguy cơ “chủ quyền số” dẫn đến chia rẽ Internet, cũng như áp lực đòi hỏi minh bạch, trách nhiệm giải trình và sự tham gia của người dân. Các diễn đàn như Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) và Hội nghị thượng đỉnh G20 trở thành không gian thảo luận và xây dựng chính sách, song song với vai trò trung tâm của Liên Hợp Quốc trong khung pháp lý quốc tế (UN Global Governance).

Định nghĩa quản trị toàn cầu

Theo Hội đồng Nghiên cứu Quốc gia Mỹ (NRC), quản trị toàn cầu là “các quy tắc, thủ tục và thể chế thiết lập khung khổ ra quyết định và thực thi chính sách ở cấp quốc tế” nhằm tối ưu hóa việc cung cấp các công ích toàn cầu. Quy trình này không bao giờ do một chủ thể duy nhất điều khiển mà là kết quả của tương tác liên tục giữa nhiều bên có lợi ích – từ nhà nước đến doanh nghiệp đa quốc gia và NGO.

Nhìn dưới góc độ pháp luật, quản trị toàn cầu bao gồm các hiệp định đa phương (từ Công ước Genève, UNCLOS đến Hiệp định Paris về biến đổi khí hậu), cơ chế giám sát và giải quyết tranh chấp (Tòa án Công lý Quốc tế, WTO Dispute Settlement), cũng như các chuẩn mực bất thành văn như nguyên tắc trách nhiệm bảo vệ (R2P) hay thỏa thuận không chính thức trong các diễn đàn song phương (OECD Governance).

Các khung lý thuyết chính

Có ba khung lý thuyết nổi bật giúp phân tích và giải thích cơ chế vận hành của quản trị toàn cầu:

• Lý thuyết cơ chế điều tiết (Regime Theory): Axelrod & Keohane đề xuất rằng các “chương trình” (regimes) gồm quy tắc và chuẩn mực giúp giảm chi phí giao dịch và xây dựng lòng tin giữa các quốc gia.
• Quản trị đa tầng (Multi-Level Governance): Hooghe & Marks phân tích các diễn ngôn về sự phân chia quyền lực ở nhiều cấp (quốc gia, khu vực, toàn cầu) và cách các chủ thể ở mỗi tầng tương tác để đưa ra chính sách.
• Mô hình Principal–Agent: Áp dụng trong luật quốc tế, phân tích mối quan hệ ủy quyền giữa chủ thể giao quyền (principal) và chủ thể nhận quyền (agent), nhấn mạnh vấn đề giám sát và trách nhiệm giải trình.

Nguyên tắc cơ bản

Quản trị toàn cầu vận hành dựa trên một số nguyên tắc cốt lõi:

• Subsidiarity (Phân quyền hợp lý): Các quyết định nên được đưa ra gần nhất với đối tượng chịu ảnh hưởng, chỉ “thăng cấp” khi vượt quá năng lực giải quyết ở cấp thấp hơn.
• Minh bạch: Mọi quy trình, dữ liệu và lập luận chính sách cần được công khai để tăng cường niềm tin và giảm rủi ro tham nhũng.
• Trách nhiệm giải trình: Chủ thể tham gia phải chịu trách nhiệm trước cộng đồng quốc tế qua báo cáo định kỳ và cơ chế giám sát.
• Tham gia đa phương: Tổ chức chính phủ, NGO, tư nhân và cộng đồng bản địa đều có quyền lên tiếng và đóng góp vào quá trình ra quyết định.

Các chủ thể chính

Chính phủ quốc gia giữ vai trò trung tâm trong quản trị toàn cầu, chịu trách nhiệm ban hành chính sách, tham gia đàm phán các hiệp định và thực thi cam kết quốc tế. Mỗi quốc gia đóng góp ngân sách, nguồn lực và nhân sự cho các tổ chức toàn cầu, đồng thời điều chỉnh luật pháp nội địa để đáp ứng các chuẩn mực đa phương.

Các tổ chức Liên Hợp Quốc và cơ chế chuyên môn (UN bodies) như Hội đồng Bảo an, Đại hội đồng, WHO, UNFCCC đóng vai trò điều phối, xây dựng chuẩn mực và giám sát tuân thủ. UNCTAD, UNEP hay UNESCO là ví dụ về cơ quan chuyên ngành thúc đẩy hợp tác kinh tế, môi trường và văn hóa (UN Global Governance).

Ngân hàng Thế giới (World Bank), Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và OECD cung cấp hỗ trợ tài chính, kỹ thuật và nghiên cứu để hỗ trợ các quốc gia phát triển và điều phối chính sách kinh tế vĩ mô. Doanh nghiệp đa quốc gia và mạng lưới xã hội dân sự (NGO) như Oxfam, Transparency International, cũng tham gia giám sát tính minh bạch và thúc đẩy trách nhiệm giải trình.

Cơ chế và công cụ

Hiệp định đa phương là công cụ cơ bản của quản trị toàn cầu, từ Công ước khung Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC) đến Hiệp định Paris về biến đổi khí hậu (Paris Agreement). Những hiệp định này thiết lập mục tiêu, cam kết giảm phát thải và cơ chế tài chính xanh.

Luật và chuẩn mực quốc tế như UNCLOS (Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển) cung cấp khuôn khổ pháp lý cho hoạt động trên biển. Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) điều phối cơ chế giải quyết tranh chấp, bảo đảm thương mại công bằng và minh bạch (WTO).

Thách thức

Quản trị toàn cầu thường va chạm với nguyên tắc chủ quyền quốc gia, khi các cam kết quốc tế bị coi là xâm phạm quyền tự chủ. Sự bất bình đẳng quyền lực giữa các quốc gia phát triển và đang phát triển dẫn đến phân chia lợi ích và tranh cãi về tài chính, trách nhiệm cắt giảm phát thải hay viện trợ.

Bên cạnh đó, khủng hoảng lòng tin vào thể chế quốc tế gia tăng do thiếu minh bạch, tham nhũng và sự yếu kém trong thực thi. Nguy cơ an ninh phi truyền thống như tội phạm mạng và đại dịch đòi hỏi cơ chế linh hoạt, song quy trình đàm phán đa phương thường chậm chạp và kém hiệu quả.

• Mâu thuẫn chủ quyền vs. nghĩa vụ quốc tế
• Bất bình đẳng quyền lực và tiếp cận nguồn lực
• Thiếu minh bạch, tham nhũng
• Khả năng ứng phó với rủi ro phi truyền thống

Ứng dụng thực tiễn

Trong đại dịch COVID-19, cơ chế COVAX do WHO, Gavi và CEPI điều phối nhằm phân phối vaccine công bằng giữa các quốc gia, giảm thiểu nguy cơ biến chủng và tái bùng phát toàn cầu. COVAX đã phân phối hơn 1,5 tỷ liều vaccine đến hơn 140 quốc gia (WHO COVAX).

Hợp tác chống biến đổi khí hậu qua UNFCCC và Quỹ Xanh Khí hậu (Green Climate Fund) hỗ trợ các nước đang phát triển đầu tư vào năng lượng tái tạo và thích ứng với tình trạng thời tiết cực đoan. Năm 2020, Quỹ đã cấp hơn 3,5 tỷ USD cho các dự án khí hậu.

Điều phối khủng hoảng tài chính toàn cầu thông qua IMF và G20 giúp ổn định thị trường, cung cấp tín dụng khẩn cấp và thúc đẩy chính sách kích cầu. G20 thường xuyên ra tuyên bố chung định hướng chính sách kinh tế vĩ mô, phối hợp giảm thiểu rủi ro hệ thống và điều chỉnh các quy định tài chính.

Xu hướng và tương lai

Quản trị số (digital governance) và dữ liệu lớn (big data) đang trở thành xu hướng mới, cho phép giám sát thời gian thực, phân tích chính sách dựa trên AI và tăng cường minh bạch qua blockchain. Ví dụ, nền tảng phân tích dữ liệu môi trường giúp dự báo khí hậu và giám sát tuân thủ cam kết phát thải.

Khái niệm quản trị đa cực và phi tập trung (polycentric governance) nhấn mạnh vai trò của các trung tâm quyền lực khu vực và địa phương trong giải quyết vấn đề toàn cầu. Mô hình này khuyến khích hợp tác ngang hàng, chia sẻ kiến thức và nguồn lực giữa các tổ chức đa dạng.

• AI & blockchain cho minh bạch và giám sát
• Polycentric governance: hợp tác đa tầng
• Thúc đẩy vai trò của NGO và cộng đồng bản địa
• Quản trị khủng hoảng nhanh và linh hoạt

Tài liệu tham khảo

• United Nations. “Global Governance.” un.org/global-issues/global-governance.
• Organisation for Economic Co-operation and Development. “Governance.” oecd.org/governance.
• World Health Organization. “COVAX: Working for Global Equitable Access to COVID-19 Vaccines.” who.int/initiatives/act-accelerator/covax.
• United Nations Framework Convention on Climate Change. “The Paris Agreement.” unfccc.int.
• World Trade Organization. “Dispute Settlement.” wto.org.
• Intergovernmental Panel on Climate Change. “Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change.” IPCC, 2022.
• Hale, T., Held, D., & Young, K. (2013). Gridlock: Why Global Cooperation Is Failing When We Need It Most. Polity Press.
• Rosenau, J. N., & Czempiel, E.-O. (1992). Governance Without Government: Order and Change in World Politics. Cambridge University Press.